Rys. Max Horst Sokołowski, Fot. Hubert Stojanowski
Pod pojęciem grodziska Jaćwieży rozumiemy relikty wczesnośredniowiecznych ośrodków grodowych zlokalizowanych pomiędzy linią Wielkich Jezior Mazurskich na zachodzie a środkowym biegiem Niemna na wschodzie oraz pomiędzy środkowym biegiem Szeszupy na północy a dorzeczem Biebrzy i Supraśli na południu.
Przyjęte dla Atlasu Grodzisk Jaćwieży ramy chronologiczne wyznacza z jednej strony moment pojawienia się nowej formy osadniczej, jaką stały się grody w krajobrazie kulturowym tych terenów około IX w., z drugiej zaś moment ich porzucenia na przełomie XIII i XIV w.
W naszej opinii ośrodek grodowy tworzyło nie tylko ufortyfikowane wzniesienie, najwyraźniej rysujące się obecnie w krajobrazie archeologicznym, ale także towarzyszące mu umocnione osady podgrodowe, gródki i wieże strażnicze, różnego rodzaju wały, rowy i przekopy a także umocnione przejścia bramne oraz przesieki/zasieki i inne elementy obronne. Połączone siecią dróg wraz z osadami satelickimi i miejscami eksploatacji gospodarczej tworzyły zwarty organizm osadniczy.
W ciągu wieloletnich studiów i badań prowadzonych w ramach Działu Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum Archeologicznego wytypowano kilkadziesiąt ośrodków grodowych spełniających powyższe kryteria i nie jest to liczba zamknięta.
Doświadczenia te pozwoliły na wypracowanie modelu badań wczesnośredniowiecznych ośrodków grodowych Jaćwieży. Składa się on z szeregu działań zarówno z zakresu tradycyjnej archeologii, jak i nowoczesnych, nieinwazyjnych metod prospekcji i analizy oraz badań innych dziedzin nauki. W kolejności są to następujące działania: kwerenda źródłowa, badania powierzchniowe i weryfikacja terenowa, lotniczy skaning laserowy ALS/LiDAR, połączony z wykonaniem pionowych i ukośnych zdjęć lotniczych, konsultacje z geologami i geomorfologami, badania geofizyczne, badania planigraficzne z wykorzystaniem precyzyjnego, trójwymiarowego namierzania znalezisk, sondażowe badania wykopaliskowe, analizy środowiskowe, badania palinologiczne, badania podwodne oraz analiza źródeł historycznych pod kątem osadnictwa grodowego. Pozyskane informacje łączone są w bazę danych. Przeprowadzona przy pomocy nowoczesnych narzędzi, takich jak System Informacji Geograficznej (GIS), wieloaspektowa analiza ośrodków grodowych pozwala na szczegółową rekonstrukcję procesów osadniczych zachodzących na Jaćwieży we wczesnym średniowieczu. Pomaga prześledzić powstanie, rozwój i upadek nierzadko wieloczłonowych założeń grodowych.
